Ωδή στη Σαντορίνη (μέχρι το 1956)

Γράφει ο Θάνος Μακρογαμβράκης
Ενα συναρπαστικό ταξίδι στον χρόνο για την «άγνωστη» Θήρα (πριν χτυπήσει ο καταστροφικός σεισμός των 7,5 ρίχτερ) μέσα από καρτποστάλ του υψηλής αισθητικής λευκώματος που δημιούργησε για το πιο ξεχωριστό νησί του Αιγαίου ο διάσημος συλλέκτης έργων τέχνης και δικηγόρος Δημήτρης Τσίτουρας

Το ατμόπλοιο προσεγγίζει το μυστηριακό νησί της Καλλίστης. Στο παλιό λιμάνι αράζουν τα ξύλινα καΐκια και πηγαινοέρχονται φορτωμένα τα γαϊδουράκια. Η Ελλη Σουγιουλτζόγλου - Σεραϊδάρη, η φωτογράφος Nelly's, οπλίζει τον φακό της. Η Καμένη, το ηφαιστειογενές νησί στο κέντρο της Καλντέρας, αχνίζει απειλητικά όταν δεν βγάζει λάβα δημιουργώντας νέους θόλους. Ο καταστροφικός σεισμός του 1956, που εκτός από σπίτια, ιστορικά κτίρια, εκκλησίες και ολόκληρα οικοδομικά τετράγωνα ξερίζωσε και όνειρα αλλάζοντας μια για πάντα συνήθειες και στάση ζωής των ανθρώπων, ακόμη δεν έχει γίνει. Αυτό το συναρπαστικό ταξίδι στον χρόνο και στην «άγνωστη» Σαντορίνη είναι μοναδικό και έρχεται μέσα από τις σελίδες του υψηλής αισθητικής λευκώματος που δημιούργησε για το πιο ξεχωριστό νησί του Αιγαίου ο διάσημος συλλέκτης έργων τέχνης και δικηγόρος Δημήτρης Τσίτουρας, επίτιμος πρόξενος της Γαλλίας στο νησί από το 2007.
Πολύχρονη έρευνα
Μέσα από καρτποστάλ μιας εποχής, που ελάχιστοι θυμούνται σήμερα, ο συλλέκτης κατάφερε ύστερα από ατελείωτες ώρες καλλιτεχνικής μοναξιάς και πολύχρονη έρευνα να συγκεντρώσει το πιο σπάνιο υλικό για το νησί που λατρεύει και το οποίο για πρώτη φορά επισκέφθηκε το καλοκαίρι του 1968. Ετσι διέσωσε την «άλλη» Σαντορίνη, αυτή που οι παλαιότεροι νοσταλγούν και οι νεότεροι ούτε καν γνωρίζουν. Μια Σαντορίνη όπως ακριβώς ήταν πριν από το φονικό δίδυμο χτύπημα του Εγκέλαδου στις 9 Ιουλίου του 1956, προτού ο «μεγαλύτερος σεισμός του 20ού αιώνα σε ολόκληρη την Ευρώπη, από τα Ουράλια έως το Γιβραλτάρ και από τη Μάλτα έως τη Λαπωνία» λαβώσει ανεπανόρθωτα το νησί.
Οπως είχε γράψει στο βιβλίο της με τίτλο «Σαντορίνη 1925-1930» (σημείωση την οποία δανείζεται και για το λεύκωμά του ο Δημήτρης Τσίτουρας) η πιο σημαντική φωτογράφος του Μεσοπολέμου στην Ελλάδα, η Nelly's, η Σαντορίνη σήμερα δεν έχει καμία σχέση με εκείνη που γνώρισε η ίδια κάπου εκεί στις αρχές της δεκαετίας του 1930, όταν την επισκέφθηκε και με τόση λατρεία τη φωτογράφισε: «Θα προτιμούσα όμως να μην πήγαινα στη Σαντορίνη ξανά μετά τον σεισμό και να έμενα με τις παλιές αναμνήσεις. Τα βρήκα όλα τόσο αλλαγμένα! Στενοχωριόμουν όσο έβλεπα τη μεγάλη αλλαγή στο χειρότερο. Είδα μερικά ερείπια από κάτι ωραία σπίτια που είχα απαθανατίσει, που μου ράγισαν την καρδιά. Το Καμάρι, το τόσο γραφικό και ήρεμο τότε, ήταν τελείως αλλαγμένο και αγνώριστο. Αληθινά απογοητεύτηκα πολύ».
Πόσο διαφορετικό όμως μπορεί να ήταν τότε το πιο πολυφωτογραφισμένο νησί της Ελλάδας (που ονομαζόταν Στρογγύλη από το σχήμα του και μετέπειτα Καλλίστη από την ομορφιά του), το οποίο εδώ και δεκαετίες βρίσκεται στις λίστες με τα ωραιότερα και ξακουστά μέρη του πλανήτη; Οι απαντήσεις αποτυπώνονται γλαφυρά στις σελίδες του λευκώματος «Σαντορίνη μέχρι το 1956», που σήμερα παρουσιάζει η «δημοκρατία» με «ξεναγό» τον επίτιμο πρόξενο της Γαλλίας από το 2007 στη Σαντορίνη Δημήτρη Τσίτουρα.
Το μονοπάτι
«Το νησί είχε εντελώς άλλη εικόνα από αυτήν που όλοι γνωρίζουμε. Δεν είναι μόνο η τουριστική ανάπτυξη της Σαντορίνης με τα ξενοδοχεία και τις τουριστικές επιχειρήσεις που έκαναν τη διαφορά. Από το 1956 άλλαξε ουσιαστικά η φυσιογνωμία του νησιού με τη χάραξη του δρόμου που ένωσε τα Φηρά με τα υπόλοιπα χωριά και την απώλεια ολόκληρων οικοδομικών συμπλεγμάτων. Ως τότε ο δρόμος που ένωνε τα Φηρά με τα χωριά ήταν αυτό που όλοι σήμερα ονομάζουμε μονοπάτι».
Μέσα από τις καρτποστάλ, που η καθεμιά κρύβει τη δική της ξεχωριστή ιστορία και στο σύνολό τους στάθηκαν βασική πηγή έμπνευσης για τον Δημήτρη Τσίτουρα, μπορεί εύκολα κάποιος να διακρίνει όχι μόνο τις διαφορές στο νησί, αλλά και να ταξιδέψει στον χρόνο. «Το γεγονός ότι κυκλοφορούν σε όλο τον κόσμο ως σήμερα καρτποστάλ σημαίνει ότι δεν έχουν εξαντλήσει ακόμα τον σκοπό τους. Η καρτποστάλ ήταν το συντομότερο μήνυμα προτού την αντικαταστήσουν τα σύγχρονα ηλεκτρονικά μηνύματα. Αυτό στάθηκε και ως αφορμή να αναζητήσουμε την ιστορία των καρτποστάλ, που πραγματικά αν τη διαβάσει κάποιος θα τη βρει απίστευτα ενδιαφέρουσα. Οι καρτποστάλ αυτού του βιβλίου κατά κάποιον τρόπο κρατούν μεγάλο μέρος της εικόνας του νησιού, που γνώρισα και αγάπησα εκείνο το καλοκαίρι του 1968».

Τα μυστικά της χρονοκάψουλας
Πίσω από αρκετές καρτποστάλ του λευκώματος- χρονοκάψουλα κρύβονται και διάσημοι καλλιτέχνες. Η Nelly's, ο Σπύρος Μελετζής, ο Φραγκούλης Καλουτάς, ο Σπύρος Δελενδάς, ο Εμμανουήλ Διακάκης και πολλοί άλλοι, που υπήρξαν κορυφαίοι φωτογράφοι και εκδότες καρτποστάλ εκείνης της εποχής στην Ελλάδα. «Η συλλογή περιλαμβάνει 330 αυθεντικές καρτποστάλ, έπειτα από λεπτομερή έλεγχο και μελέτη, διότι βρέθηκαν και αρκετές διπλές. Για την πληρέστερη εικονογράφηση του νησιού δανείστηκα ακόμη μερικές από διάφορους οργανισμούς και φίλους, και έτσι ο συνολικός αριθμός των καρτποστάλ του βιβλίου αυτού ανέρχεται σε 400. Οι περισσότερες είχαν αποστολέα και παραλήπτη, κάτι που τις κάνει ακόμα πιο σημαντικές, αφού από την πίσω πλευρά και μέσα από αφιερώσεις διακρίνεται και ο τρόπος γραφής της εποχής».
Από την πολύχρονη μελέτη ο εμπνευστής και δημιουργός του λευκώματος κατέληξε και σε σημαντικά συμπεράσματα σχετικά με την παραγωγή των καρτών της εποχής εκείνης, που έκαναν γνωστή τη Σαντορίνη σε πολλές χώρες του πλανήτη. «Από τη μελέτη των υπαρχουσών καρτποστάλ της Σαντορίνης της περιόδου 1900-1950 φαίνεται ότι κατά τη δεκαετία 1930-1940 παράχθηκε ο μεγαλύτερος αριθμός τους. Οι εικονογραφημένες καρτποστάλ που πωλούνταν σε διάφορα καταστήματα του νησιού αποτέλεσαν αναμνηστικά σουβενίρ του ταξιδιού των τουριστών, που δεν διέθεταν δική τους φωτογραφική μηχανή. Ηδη από τα τέλη του 19ου αιώνα η Σαντορίνη υπήρξε πόλος έλξης των πρώιμων αλλά λίγων περιηγητών. Συνήθως ταξίδευαν οργανωμένοι με κάποιο ατμόπλοιο, το οποίο έκανε περιήγηση στα νησιά του Αιγαίου. Ο ηφαιστειογενής όμως χαρακτήρας της Σαντορίνης, που δημιουργεί αυτό το ιδιαίτερο τοπίο, την έκανε να διαφέρει από όλα τα άλλα νησιά του Αιγαίου, γι' αυτό και όλοι συγκινούνταν μόλις την έβλεπαν από μακριά. Συναίσθημα που πλημμυρίζει τους επισκέπτες του νησιού μέχρι και σήμερα».


Η Σαντορίνη του Ελύτη και του Σεφέρη
Μέσα από τις σελίδες του λευκώματος δεν θα μπορούσαν να λείπουν και οι δύο βραβευμένοι με Νόμπελ λογοτεχνίας Ελληνες ποιητές, ο Γιώργος Σεφέρης και ο Οδυσσέας Ελύτης, που εμπνεύστηκαν από τις μοναδικές ομορφιές της Σαντορίνης προκειμένου να γράψουν τα αριστουργήματα με τους τίτλους «Σαντορίνη» και «Ωδή στη Σαντορίνη». «Τελειώνοντας τον σχεδιασμό του βιβλίου σκέφτηκα ότι θα ήταν η πιο κατάλληλη στιγμή να συμπεριλάβω τα ποιήματα του Γιώργου Σεφέρη και του Οδυσσέα Ελύτη για τη Σαντορίνη, αφού και οι δύο γνώρισαν ακριβώς την εποχή που παρουσιάζουμε σε αυτό το βιβλίο. Πραγματικά, αν διαβάσει κάποιος τα ποιήματα αυτά, θα καταλάβει ότι οι εικόνες που είχαν την ώρα της έμπνευσής τους οι σπουδαίοι μας ποιητές είναι ακριβώς οι ίδιες με αυτές των καρτποστάλ».


ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ
Γιώργος Σεφέρης: Σαντορίνη
Σκύψε αν μπορείς στη θάλασσα τη σκοτεινή ξεχνώντας τον ήχο μιας φλογέρας πάνω σε πόδια γυμνά που πάτησαν τον ύπνο σου στην άλλη ζωή τη βυθισμένη.
Γράψε αν μπορείς στο τελευταίο σου όστρακο
τη μέρα, τ' όνομα, τον τόπο,
και ρίξε το στη θάλασσα για να βουλιάξει...
Οδυσσέας Ελύτης: Ωδή στη Σαντορίνη
Βγήκες από τα σωθικά βροντής
Ανατριχιάζοντας μες στα μετανιωμένα σύννεφα
Πέτρα πικρή, δοκιμασμένη, αγέρωχη
Ζήτησες πρωτομάρτυρα τον ήλιο
Για ν' αντικρύσετε μαζί τη ριψοκίνδυνη αίγλη
Ν' ανοιχτείτε με μια σταυροφόρο ηχώ στο πέλαγος...

ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ

 {Από το περιοδικό «δ» που κυκλοφορεί με την «κυριακάτικη δημοκρατία»}
πηγή: δημοκρατία